ریاض العلماءمولف:میرزاعبدالله اصفهانی افندی ۱ - معرفی کتابمهمترین كتاب افندی كه تنها نیمی از آن بر جای مانده، كتاب ریاض العلما است. استاد سید محمد علی روضاتی، شرحی از چگونگی بر جای ماندن نیمی از این كتاب و از میان رفتن نیم دیگر بیان كرده‌اند كه نقل آن در اینجا مغتنم است. ایشان نوشته‌اند: «علامه مرحوم میرزا عبدالله اصفهانی ـ تبریزی الاصل و معروف به افندی ـ مصنف اثر گرانقدر ریاض العلماء متولد (۱۰۶۷ هـ.ق.) تا بیست سالی پس از درگذشت استاد بزرگوارش علامه مجلسی (م ۱۱۱۰) برای تهیه مواد این اثر بی‌همتا، بارها به شهرها و قرا و قصبات گوشه و كنار ایران و برخی از ممالك دیگر سفر كرد و هر كجا نسخه‌ای از آثار علمای اسلام یافته، در كتاب خود از آن خبر داده و حتی دارنده نسخه را نیز گهگاه شناسانده است. با افسوس بسیار، بیش از نیمی از نسخه اصل این كتاب كلان در دست نیست و آن نیم دیگر كه بسی مهم‌تر بوده، در حدود دویست و پنجاه سال پیش، یعنی پس از ختم غائله مهاجمان افغان و دوران نادری، به وسیله علامه زمان، مرحوم سید نصرالله شهید حائری، از بازماندگان مؤلف خریداری و با مخطوطات ارزشمند فراوان دیگر از اصفهان و ایران خارج گردیده و تا اواخر قرن دوازدهم نیز در کربلای معلی در كتابخانه آن شهید بزرگوار موجود بوده است. چه محدث فقیه نامدار مرحوم شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶) از آن بخش ریاض در تألیف لؤلؤه البحرین و کشکول انیس المسافر بدون شناسایی نام مؤلف و نام كتاب، بهره برده و نقل كرده است. ناشناس بودن كتاب، از آن روی رخ داده كه میرزا عبدالله در اواخر عمر، تمامیت دارایی ازكتب و وسایل و مؤلفاتش را میان دو فرزند پسر خود ـ میرزا احمد و میرزا زین العابدین ـ تقسیم نموده و به آنان بخشیده است و از آن میان نیمی از ریاض العلماء كه سهم میرزا احمد مشتمل بر حرف «ع» و دارای شرح حال خود مؤلف بود، در اصفهان بر جای ماند و آن نیم دیگر ـ كه به خصوص دارای تراجم بسیار مهم حرف «م» علمای شیعه بود ـ نصیب شهید حائری شده و در آن نام مؤلف وجود نداشته است. نیمی كه در اصفهان برجای ماند، مورد استفاده صاحب روضات الجنات واقع گردیده و بحمدالله تعالی تصویر كاملی از آن نیمه اصل ـ در ۵۷۹ صفحه به قطع رحلی ـ نزد این ضعیف موجود است. باری، هیچ یك از علما و مصنفین جز مرحوم شیخ یوسف بحرانی از آن نیمه مهم ریاض العلما سخنی نگفته و نقلی ننموده‌اند و پس از وی، سرنوشت آن اوراق گرانقدر به كلی نامعلوم است، حتی در آثار و فوائد رجالی و اجازات فراوان بزرگانی كه در آن ایام در عتبات عالیات می‌زیسته‌اند، مانند محقق بهبهانی (م ۱۲۰۶) و فرزند دانشمندش صاحب مقامع الفضل (م ۱۲۱۶) ـ كه آن نیمه ریاض موجود در اصفهان را دیده است ـ و ملا عبدالنبی قزوینی (م ۱۲۰۰) و سید بحرالعلوم (م ۱۲۱۲) و شیخ ابوعلی حائری (م ۱۲۱۵) و امثال آنان، رحمه الله علیهم، به هیچ وجه سخنی و نقلی از آن اثر مجهول القدر دیده نمی‌شود، شاید باز مرحوم محدث بحرانی در كتاب فوائد رجالیه خود ـ كه در ذریعه ۱۶ ۱۵۷۶ یاد شده ـ مطلبی از آن عزیز آورده است. به هر حال، به اجمال می‌دانیم كه هم كتابخانه سید شهید و هم كتابخانه‌محدث بحرانی بسان همه آكنده‌ها پراكنده گردیده و به اینجا و آنجا رفته و شاید آن اثر بی‌همتا «نیمه ریاض» كه اوراقی بدون صحافی و جلد بوده، به دكه‌های عطاری و بقالی كربلای معلی منتقل و نابود شده باشد. در واقع آنچه از ریاض مفقود شده، از حرف الف تا حرف جیم، به علاوه حرف میم بوده است. گفتنی است كه در سال ۱۴۰۱ هجری قمری مقدار باقی مانده ریاض و نیز آنچه كه بحرانی در حرف لولؤه البحرین از ریاض اقتباس كرده توسط استاد سید احمد حسینی اشكوری تصحیح و در شش مجلد توسط کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی به چاپ رسید. افزون بر آنچه از بحرانی افزوده شده، در بخش حرف الف تا جیم و نیز حرف میم، حواشی افندی بر شرح حالهایی كه در امل الآمل بوده، به این چاپ افزوده شده است. پس از آن در سال ۱۴۱۵ بخش القاب آن كتاب نیز به عنوان مجلد هفتم توسط همان ناشر؛ انتشار یافت؛ هم چنان كه تعلیقه افندی بر امل الآمل به طور مستقل در سال ۱۴۱۲ به چاپ رسید. بخش خطی دیگری از ریاض كه درباره علمای عامه است، نیز بر جای مانده است كه تاكنون به چاپ نرسیده است.» [۱]
جزوه تحفه فیروزیه، ص ۱۵ ـ ۱۷.
دهخدا می‌نویسد: «ریاض العلما در چند مجلد كه دو مجلد آن به خط مؤلف در دانشكده ادبیات (تهران) موجود است.» [۲]
لغت نامه دهخدا، حرف ع، ص ۷۵.
۲ - پانویس
۳ - منبعاندیشه قم |